بنیاد تاریخپژوهی و دانشنامه انقلاب اسلامی از زمان تأسیس، جهت تحقق اهداف و رسالتهای تعریفشده برای بنیاد، سیاستها و راهبردهای پژوهشی خود را بر محور موضوعات زیر متمرکز نمود:
الف. انقلاب اسلامی و فرهنگ شیعه
مهمترین مباحث و موضوعات مربوط به این محور در پی تبیین نسبت انقلاب اسلامی و نظام جمهوری اسلامی با فرهنگ اسلامی به طور عام و فرهنگ شیعه به طور خاص است. هدف پژوهشهای مربوط به این محور باید تأثیراتی را که انقلاب اسلامی از فرهنگ دینی پذیرفته است، نشان دهد. مهمترین سرفصلهایی که میتواند در این محور مورد توجه محققان و دانشپژوهان باشد عبارتاند از:
۱. انقلاب اسلامی و سنت نبوی در حوزه سیاست و تحولات اجتماعی و فرهنگی
۲. انقلاب اسلامی و سنت علوی در حوزه سیاست و تحولات اجتماعی و فرهنگی
۳. انقلاب اسلامی و آموزههای قیام حسینی و نهضت عاشورا
۴. انقلاب اسلامی و رابطه آن با اندیشههای مهدویت و فلسفه دولت کریمه و جامعه توحیدی
و…
از آنجایی که سکولارها و مخالفان حکومت اسلامی در تلاشاند که در جامعه رابطه انقلاب اسلامی با فرهنگ اسلامی را مورد تردید قرار دهند و در جامعه القا نمایند که اندیشه انقلاب اسلامی و حکومت اسلامی تحت تأثیر برداشت شخصی امام خمینی(ره) از دین بوده و دارای ریشههای عمیق در فرهنگ اسلامی و رابطه دین و سیاست نیست، محققان و دانشپژوهانی که مایل به پژوهش در این محور هستند باید تلاش کنند که با توجه به سنت نبوی و سیره سایر معصومین(ع)حقانیت برداشتهای امام خمینی و پیروان انقلاب اسلامی را در این رابطه به صورت مستند و علمی اثبات نمایند.
مهمترین بحث این محور نقش انقلاب اسلامی در بازآفرینی تمدن اسلامی است. تمدن اسلامی بیتردید میراث گرانقدری است که تحت تأثیر فرهنگ قرآنی، سنت نبوی و سیره معصومین(ع) دگرگونیهای عظیمی را در جهان در طول ۱۴۰۰ و خردهای سال ایجاد کرده است. مسلمانان برای بازآفرینی نقش مجدد فرهنگ اسلامی در ایجاد موج جدیدی از تمدن اسلامی در دوران جدید نیاز به یک اندیشه نظاممند، پویا، عدالتمحور، مقتدر، عقلانی و معنوی دارند. اهمیت انقلاب اسلامی و اندیشههای امام خمینی(ره) در این میان از مهمترین محورهایی است که میتواند در چنین نسبتی مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد.
ب. ریشههای فکری انقلاب اسلامی
پژوهش پیرامون هویت فکری، فلسفی، فرهنگی و دینی انقلاب اسلامی و اندیشههای امام خمینی از مهمترین محورهایی است که برای غنابخشی به نظریه انقلاب اسلامی اهمیت ویژهای دارد. در حال حاضر مهمترین موضع تهاجم دشمنان انقلاب اسلامی متمرکز بر این محور است. مخالفان حکومت اسلامی برای تضعیف مبانی فکری انقلاب اسلامی یا به مبانی معرفتشناسی انقلاب و یا به هویت تاریخی آن میتازند و پیوسته القا میکنند که چون انقلاب اسلامی و اندیشه حکومت اسلامی ریشه در مبانی فکری عالمان شیعه ندارد، نمیتواند پایدار بماند.
مهمترین موضوعاتی که در این محور قابل پژوهش است عبارتاند از:
۱. چشمانداز عالمان شیعه به مسئله حکومت و سیاست در تاریخ اسلام به خصوص در دوران معاصر
2. پیشینههای تاریخی ولایت فقیه در حوزه فقه سیاسی، فقه حکومتی و فقه کلامی
3. متفکران حکومت اسلامی در دوران معاصر
4. نظریههای مربوط به حکومت اسلامی
نقطه تمرکز پژوهشهای مربوط به این فصل، استنباط مبانی فکری حکومت اسلامی از کلام، فقه، فلسفه، عرفان، اخلاق و دیدگاههای اجتماعی عالمان شیعی است.
پ. ریشههای اجتماعی، سیاسی و تاریخی انقلاب اسلامی
تشکیک در توانایی اندیشه دینی برای ایجاد جنبشهای اجتماعی و تأسیس نظامهای سیاسی پایدار یکی دیگر از مهمترین محورهایی است که در دفاع از نظامهای سیاسی دینی نمیتوان از آن غفلت کرد. مخالفان حکومت اسلامی در بهرهگیری از نوعی نگاه پوزیتیویستی به تاریخ تحولات جنبشها و انقلابها و فرهنگها، عموماً در پی القای این دیدگاه هستند که ایجاد دگرگونی اجتماعی در عصر سلطه مطلقه مدرنیته از طریق تفکرات دینی که متعلق به دوران ماقبل مدرنیته است، امکانپذیر نیست.
دانشپژوهانی که علاقهمند به پژوهش در این محور هستند عموماً باید نقطه عزیمت پژوهش خود را بر اثبات توانایی دین در ایجاد جنبشهای اجتماعی در ایران معاصر و سایر کشورهای اسلامی متمرکز کنند. در این محور مهمترین موضوعات عبارتاند از:
۱. انقلاب اسلامی و نهضتهای دوران معاصر.
2. تحولات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فکری و فرهنگی ناشی از اعتقادات دینی در ایران معاصر.
3. ناکارآمدی تفکرات مدرن و فقر تفکر در جریانات شبهروشنفکری برای ایجاد تحولات بنیادی در ایران معاصر.
4. اثرات نفوذ تجدد غربی در عقبماندگی ایران معاصر و نقش اعتقادات دینی در بیداری جامعه.
پژوهشگران علاقهمند به این محور باید تلاش کنند با توجه به اسناد و مدارک به جا مانده در این دوران موضوعات مربوط به این محور را مورد پژوهش قرار دهند.
ت. شناخت ارکان نظام جمهوری اسلامی ایران
از مهمترین مباحث مربوط به توانایی نظام جمهوری اسلامی ایران مبانی فقهی و حقوقی آن و تفاوت بنیادهای این نظام با سایر نظامهای سیاسی است. متأسفانه هنوز گفتمان رسمی سیاست در تحلیل انقلاب اسلامی و شناخت ارکان نظام جمهوری اسلامی ایران غلبه دارد و محققان انقلاب اسلامی با همان قالبهای غربی در پی تبیین این انقلاب میباشند. اکنون دیگر تردیدی نیست که قالبهای تفکر غربی در حوزه سیاست برای شناخت انقلاب اسلامی و نظام جمهوری اسلامی ایران کاملاً عقیم بوده و نمیتواند منجر به تولید علم در این حوزه شود.
پژوهشگرانی که تمایل به پژوهش در این محور دارند باید تمامی همت خود را در تولید تفکرات جدید و نظریههای بدیع برآمده از انقلاب اسلامی در میان نظریههای انقلاب اسلامی و نظام جمهوری اسلامی در میان سایر نظامهای سیاسی قرار دهند. مهمترین موضوعات تحت این محور عبارتاند از:
۱. ماهیت نظام جمهوری اسلامی و تفاوتهای آن با نظامهای دیگر
2. تعامل مردمسالاری و باورهای دینی در نظام جمهوری اسلامی
3. بنیادهای فقهی و حقوقی نظام جمهوری اسلامی و تفاوت آن با سایر جمهوریها
4. مطالعه تطبیقی نظام جمهوری اسلامی با سایر نظامها از جنبه حقوق اساسی
5. نظام جمهوری اسلامی و تفکرات جدید در سیاست
6. نظام جمهوری اسلامی و بازسازی هویت ملی
ث. آسیبشناسی انقلاب اسلامی و نظام جمهوری اسلامی ایران
آسیبشناسی انقلاب اسلامی فصل مهم دیگری از چالشهایی است که هر نظام انقلابی، نوپا و جدید در عرض آن قرار دارد. شناخت آفات انقلاب بیتردید بدنه نظام و نیروهای انقلاب را از آسیبها و خطرهایی که در کمین نشسته است دور نگاه میدارد. در این محور موضوعاتی چون:
۱. آفات فکری و اخلاقی
2. آسیبهای تشتت سیاسی و فرهنگی
3. آفات دنیاگرایی و گرایش به تمایلات اصالت سود و لذت
4. آفات مردمگریزی
5. آفات دینگریزی و تمایلات سکولاریستی
6. آسیبهای ناشی از عدول از آرمانهای انقلاب اسلامی
7. آسیبهای ناشی از گروهگرایی، باندبازی، حزبسازی و…
8. آفات خروج نسلهای انقلابی از نظام
و… مهمترین موضوعات قابل بررسی در این محور میباشد.
ج. اندیشهها و آرمانهای امام خمینی(ره)
انقلاب اسلامی ایران بیتردید بدون نام امام خمینی(ره) در جهان شناخته شده نیست. اگر قرار است این انقلاب پایدار بماند و اثرات خود را در زنده شدن دین در حیات اجتماعی نشان دهد باید ذرهای از اندیشهها و آرمانهای امام خمینی(ره) عدول نکند. اکنون دشمنان انقلاب اسلامی حجم عظیمی از تهاجمات خود علیه انقلاب اسلامی را بر روی تخریب یا تحریف شخصیت، اندیشهها و آرمانهای امام خمینی سرمایهگذاری نمودهاند. بر تمامی دوستداران انقلاب اسلامی واجب است که یاد و نام امام را همیشه زنده نگه دارند.
کسانی که مایل به پژوهش در این محور هستند میتوانند با تمرکز و تفحص در موضوعات زیر سد محکمی بر سر راه دشمنان انقلاب اسلامی ایجاد نمایند:
۱. زندگی و زمانه امام
2. آرمانها و اندیشههای امام
3. نوآوریهای فقهی، کلامی، سیاسی و… امام
4. امام در چشمانداز دوستان انقلاب اسلامی
5. امام در چشمانداز دشمنان انقلاب اسلامی
و…
چ. اثرات انقلاب اسلامی در دنیای اسلام و جهان
انقلاب اسلامی به عنوان آخرین انقلاب بزرگ اجتماعی در دوران سلطه مطلق مدرنیته از یک طرف و تنها انقلاب بزرگ اجتماعی برآمده از اندیشههای اسلامی و باورهای دینی از طرف دیگر به خودی خود، اثرات تردیدناپذیری را در جهان به جا گذاشته است. این اثرات از زوایای مختلفی قابل بررسی است. علاقهمندان به این محور میتوانند با تمرکز بر موضوعات زیر فضای لازم را برای بررسی اثرات انقلاب اسلامی در همه زمینهها چه در دنیای اسلام و چه در جهان سکولار فراهم سازند:
مهمترین موضوعات این محور عبارتاند از:
۱. انقلاب اسلامی و نهضتهای اسلامی در جهان پساسکولار
2. انقلاب اسلامی و نهضتهای رهاییبخش در جهان پساسکولار
3. تأثیر انقلاب اسلامی بر نظریههای انقلاب
4. تأثیر انقلاب اسلامی بر قالبهای نظامهای سیاسی مردمسالار
5. انقلاب اسلامی و تحول مفاهیم سیاست، فلسفه، فرهنگ و اجتماع
6. انقلاب اسلامی و دگرگونیهای استراتژیهای سیاسی، دینی و فرهنگی
7. انقلاب اسلامی و مسئله فلسطین و صهیونیسم بینالملل
8. انقلاب اسلامی و دکترین جهانی شدن، فرهنگ، سیاست و اقتصاد
ح. دستاوردهای انقلاب اسلامی
از مهمترین مباحثی که در طول حاکمیت انقلاب اسلامی تا به امروز دشمنان نظام جمهوری اسلامی بر روی آن سرمایهگذاری ویژهای کردهاند، ناکارآمد نشان دادن این نظام در تأمین خواستههای فکری، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی جامعه است.
پیوسته در گوشه و کنار میشنویم که انقلاب اسلامی هیچ کاری برای مردم انجام نداده است. کسانی که مایل به پژوهش در این زمینه میباشند باید با تکیه بر آمارها، اسناد و مدارک و تحلیلهای واقعی و عقلانی اوضاع ایران را قبل از انقلاب اسلامی- به خصوص در دوره حاکمیت ۷۰ ساله نظام مشروطه سلطنتی- با تحولات بعد از انقلاب اسلامی مقایسه نمایند و به مردم نشان دهند که چه تحولات بزرگی از نظر اقتصادی، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و فکری در ایران اتفاق افتاده است. در این محور مهمترین موضوعات عبارتاند از:
۱. دستاوردهای فکری و علمی انقلاب اسلامی
2. دستاوردهای سیاسی و فرهنگی
3. دستاوردهای اقتصادی و اجتماعی
4. تولید مفاهیم جدید
5. زنده شدن دین در حیات اجتماعی
6. بازسازی نقش محوری زن در جامعه و نجات زن ایرانی از کالایی شدن در تقلید غربی
7. انقلاب اسلامی و بازسازی هویت زن ایرانی
8. انقلاب اسلامی و بیداری عقل ایرانی
9. انقلاب اسلامی و توسعه روستایی
10. انقلاب اسلامی و زوال نظام ضد عقلی و ضد دینی شاهنشاهی در ایران
و…
خ. سایر موضوعات
در فرهنگ انقلاب اسلامی علاوه بر محورها و موضوعات مذکور، ظرفیتهای بزرگی برای پژوهش وجود دارد که علاقهمندان میتوانند با تمرکز بر آنها در تولید فرهنگ و ادبیات ویژه انقلاب اسلامی کمک شایانی نمایند. مباحثی چون:
۱. چهرهها، شخصیتها و متفکران تأثیرگذار در انقلاب اسلامی
2. شهدا، جانبازان، ایثارگران و خانوادههای آنها
3. نقد متون و منابع پیرامون انقلاب اسلامی و تاریخ معاصر ایران
4. نقد دیدگاهها و جریانات و گرایشهای موافق و مخالف انقلاب اسلامی (جریانشناسی)
5. بررسی اسناد و مدارک مربوط به انقلاب اسلامی مثل اسناد ساواک، اسناد لانه جاسوسی، اسناد منتشرنشده پیرامون انقلاب اسلامی و…
6. تحلیل مناسبتها و رخدادهای مهم و تأثیرگذار در دوران انقلاب اسلامی مثل: جنگ تحمیلی، جنگ قومی گروهکها علیه انقلاب اسلامی، تروریسم علیه انقلاب اسلامی، تسخیر لانه جاسوسی، سقوط لیبرالها و دهها موضوع دیگر در این زمینه.
چرا تدوین دانشنامه انقلاب اسلامی؟
بیتردید انقلاب اسلامی، اهمیت و عزتی بینظیر در جهان کنونی دارد. یکی از راههای معرفی جامع و روشمند این انقلاب بزرگ اجتماعی، سیاسی و فکری، تدوین دانشنامه انقلاب اسلامی است.
با درک دشواریها، مشکلات و موانع موجود در راه شناخت عمیق، دقیق و کامل مبانی اصلی انقلاب اسلامی، مجاهدتها و جانفشانیهای ملت بزرگ ایران در مسیر استقلال، آزادی و جمهوری اسلامی و آرمانها و اندیشههای پیشوای بزرگ ملت ایران، حضرت امام خمینی(قدسسره الشریف)، ضرورت تدوین دانشنامه انقلاب اسلامی به عنوان یکی از اصولیترین اقدامات جهت تحقق سیاستها و راهبردهای مذکور، با توجه به مسائل زیر بدیهی است:
۱. فقدان منابع مرجع
2. خطر منابع رو به رشد شفاهی و ضرورت تأکید بر منابع تحقیقی
3. پیشگیری از خطر تحریف
بر اساس این ضرورتها، اهداف اصلی تدوین دانشنامه انقلاب اسلامی به قرار زیر تبیین گردید:
۱. تعریف و تثبیت دیدگاه صائبی از تاریخ انقلاب اسلامی با ابتناء به اندیشههای حضرت امام خمینی(ره)
2. ارایه مجموعهای یکدست، دقیق و عمیق از تاریخ انقلاب اسلامی
3. شناسایی، تدوین و تبیین مفاهیم جدید حوزه انقلاب اسلامی
4. تبیین تأثیر انقلاب اسلامی در تحولات سیاسی و اجتماعی ایران، منطقه و جهان
5. تبیین دستاوردهای اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی انقلاب اسلامی
6. تبیین تأثیر انقلاب اسلامی در نظریهها و الگوهای جنبشهای اجتماعی و سیاسی و الگوهای جدید نظام سیاسی
7. گردآوری نظریات، موضوعات و دیدگاههای موافقان و مخالفان پیرامون انقلاب اسلامی
بنابراین دانشنامه، در برگیرنده اطلاعات عمومی، با قالب توصیفی و مستند نسبت به مدخلها به صورت اجمالی و نیز تفصیلی با ذکر زمان و مکان دقیق رویدادها و واقعیتها و اطلاعات عمومی مقدماتی به اضافه نقش مداخل (رویدادها، شخصیتها، احزاب، گروهها و جریانها، مفاهیم، رسانهها، هنر و ادبیات، رخدادها و…) در تحولات عمده دوران معاصر است.
از آنجا که تحولات، شخصیتها و جریانهای متنوعی در دوران معاصر در ایران، جهان اسلام و غرب، با انقلاب اسلامی به طور مستقیم و غیر مستقیم مرتبط بودهاند، بنابراین در گزینش مدخلها، ساختاربندی و نگارش آنها، به دو شاخص اساسی توجه شده است:
۱. موضوعها، مفاهیم، شخصیتها و رخدادهایی که با شکلگیری و پیروزی انقلاب اسلامی مرتبطاند.
2. موضوعها، مفاهیم، شخصیتها و رخدادهایی که تحت تأثیر انقلاب اسلامی شکل گرفتند.
با تفاصیل مذکور، نصابنامه گزینش مدخلهای این دانشنامه به شرح زیر تعیین گردید:
الف. مفاهیم برخاسته از فرهنگ و تمدن اسلامی، نظیر توحید، شهادت، جهاد، شورا، مشروعیت، ولایت، امامت، امت، دارالاسلام، دارالکفر، نفاق، منافقین، فتنه، عاشورا، غدیر، مهدویت، دولت کریمه… اغلب این مفاهیم، ابعاد تاریخی، کلامی و فقهی دارند؛ که با توجه به هدف این دانشنامه، بررسی این ابعاد با توجه به معنازایی آنها در حوزه انقلاب اسلامی، در حیطه وظایف قرار میگیرد. در این دانشنامه، معنای سیاسی و کاربرد اجتماعی این مفاهیم مدنظر است و به ابعاد فوق فقط تا آنجا اشاره میشود که به درک فضای انقلاب اسلامی و نقش اجتماعی دین در دنیا کمک رساند.
ب. ادبیات برخاسته از انقلاب اسلامی، مانند استکبار، طاغوت، مفسد فیالارض، مستضعف، مستکبر و… به این مفاهیم از آن جهت توجه میشود که معنازایی و توان تولیدی ادبیات انقلاب اسلامی را در ایجاد مفاهیم جدید در حوزه سیاسی و اجتماعی نشان میدهد.
ج. مفاهیم برخاسته از ادبیات روزمره اجتماعی، سیاسی… مانند، ایدئولوژی، دموکراسی، آزادی، استعمار، فمینیسم، جمهوریت، مقبولیت، مردمسالاری و… به این مفاهیم از این جهت توجه میشود که نحوه ورود این مفاهیم به ادبیات انقلاب اسلامی و موضعگیری مسلمانان نسبت به آنها، در فهم انقلاب اسلامی اهمیت دارد؛ اینکه ملت ایران و رهبری انقلاب از لحاظ نظری چگونه این مفاهیم را تفسیر و در عمل چه موضعی در برابر آن اتخاذ کردهاند.
در نگارش مداخل دانشنامه انقلاب اسلامی نه تنها مبانی مذکور مورد توجه شورای علمی و سیاستگذاری قرار دارد بلکه در رأس تمامی این دستورالعملها و شیوهنامهها، منشور تاریخنگاری انقلاب اسلامی که امام راحل در نامه مورخ ۲۵/۱۰/۱۳۶۷ به حجتالاسلام والمسلمین سید حمید روحانی صادر فرمودند مبنای پژوهش مداخل دانشنامه است. امام در این منشور فرمودند:
اکثر مورخین، تاریخ را آنگونه که مایلاند و یا بدانگونه که دستور گرفتهاند مینویسند، نه آنگونه که اتفاق افتاده است. از اول میدانند که کتابشان بنا است به چه نتیجهای برسد و در آخر به همان نتیجه هم میرسند. از شما میخواهم هر چه میتوانید سعی و تلاش نمایید تا هدف قیام مردم را مشخص نمایید، چرا که همیشه مورخین اهداف انقلابها را در مسلخ اغراض خود و یا اربابانشان ذبح میکنند. امروز همچون همیشه تاریخ انقلابها، عدهای به نوشتن تاریخ پر افتخار انقلاب اسلامی ایران مشغولاند که سر در آخور غرب و شرق دارند. تاریخ جهان پر است از تحسین و دشنام عدهای خاص، له و یا علیه عدهای دیگر و یا واقعهای در خور بحث. اگر شما میتوانستید تاریخ را مستند به صدا و فیلم حاوی مطالب گوناگون انقلاب از زبان تودههای مردم رنجدیده کنید، کاری خوب و شایسته در تاریخ ایران نمودهاید. باید پایههای تاریخ انقلاب اسلامی ما چون خود انقلاب بر دوش پابرهنگان مغضوب قدرتها و ابرقدرتها باشد. شما باید نشان دهید که چگونه مردم، علیه ظلم و بیداد، تحجر و واپسگرایی قیام کردند و فکر اسلام ناب محمدی را جایگزین تفکر اسلام سلطنتی، اسلام سرمایهداری، اسلام التقاط و در یک کلمه اسلام امریکایی کردند. شما باید نشان دهید که در جمود حوزههای علمیه آن زمان که هر حرکتی را متهم به حرکت مارکسیستی و یا حرکت انگلیسی میکردند، تنی چند از عالمان دینباور دست در دست مردم کوچه و بازار، مردم فقیر و زجرکشیده گذاشتند و خود را به آتش و خون زدند و از آن پیروز بیرون آمدند. شما باید به روشنی ترسیم کنید که در سال ۴۱، سال شروع انقلاب اسلامی و مبارزه روحانیت اصیل در مرگآباد تحجر و تقدسمآبی چه ظلمها بر عدهای روحانی پاکباخته رفت، چه نالههای دردمندانه کردند، چه خوندلها خوردند، متهم به جاسوسی و بیدینی شدند ولی با توکل بر خدای بزرگ کمر همت را بستند و از تهمت و ناسزا نهراسیدند و خود را به توفان بلا زدند و در جنگ نابرابر ایمان و کفر، علم و خرافه، روشنفکری و تحجرگرایی، سرافراز- ولی غرقه به خون یاران و رفیقان خویش- پیروز شدند.
فصلنامه پانزده خرداد از این شماره در نظر دارد در بخش ویژهای به مناسبتهای مختلف، تعدادی از مدخلهایی که به نگارش درآمده است را در معرض داوریهای خوانندگان محترم قرار دهد تا علاوه بر استفاده از دیدگاههای صاحبنظران و محققان و دانشپژوهان، نقاط ضعف و کاستیهای مقالات برطرف گردد. تا به نصرت الهی و وظیفهمندی و مسئولیتپذیری دوستداران انقلاب اسلامی، دانشنامهای جامع، مانع و منطبق بر خواست و آرمانهای انقلاب اسلامی و امام خمینی تدوین گردد.
پیشاپیش از تمامی دلسپردگان به انقلاب اسلامی که با مطالعه این مدخلها و ارایه نظرات خود به جامعیت و غنای این کار بزرگ و ماندگار یاری میرسانند، سپاسگزاریم.
بنیاد تاریخپژوهی و دانشنامه انقلاب اسلامی- فصلنامه پانزده خرداد