سید مجتبی نعیمی
پیرامون موضوعات سیاسی- اجتماعی، از لحاظ زمانی، سه سطح تحلیل وجود دارد:
الف. تحلیل پیشینی؛ که در آن سعی می‌شود تا قبل از وقوع یک پدیده، و با دیدن شواهد و ادله مربوط به آن، کم و کیف پدیده پیش‌بینی شده و بر این مبنا، یک‌سری حدسیات ارايه گردد. می‌توان ادعا کرد مباحثی که در غالب آینده‌پژوهی مسائل سیاسی- اجتماعی تولید می‌شود، از نوع تحلیل‌های پیشینی هستند.
ب. تحلیل میانی؛ این دسته از تحلیلها شامل آنهایی می‌شود که در دوران وقوع پدیده سیاسی- اجتماعی ابراز می‌شوند. اصولاً از آنجا که چنین پدیده‌هایی در ظرف زمانی طولانی حادث می‌شوند، در این برهه، نظریه‌ها و دیدگاه‌هایی ارايه می‌شود که از درون فضای درگیر پدیده، به آن می‌نگرند. این نظریه‌ها، محیط بر پدیده سیاسی- اجتماعی بوده و متناسب با تغییرات رخ‌داده در آن، دچار تحول می‌شوند.
ج. تحلیل‌های پسینی؛ به تحلیل‌هایي اطلاق می‌شود که پس از گذشت زمان قابل ملاحظه‌ای از وقوع پدیده‌های سیاسی- اجتماعی و با رو شدن اسناد، مدارک، شواهد و به طور کل، همه یا اکثر داده‌هاي لازم برای تحلیل چنین مسائلی، تولید می‌شوند. هر چند در مورد کمتر واقعه سیاسی- اجتماعی رخ‌داده در گذشته، می‌توان به قطعیت اعلام کرد که همه ابعاد آن روشن شده، اما در هر صورت، تحلیل‌های پسینی از امتیاز استفاده از مواد خام تحلیلی بهره می‌برند؛ امتیازی که در تحلیل‌های پیشینی یا آینده‌پژوهانه وجود نداشته و در تحلیل‌های میانی نیز به جامعیت تحلیل‌های پیشینی نیست. این‌چنین است که پژوهشگر موجود در این دسته، محاط بر ماجرا بوده و با دقت بیشتری، به بررسی اتفاقی که گذشته می‌پردازد.
البته همه اینها در شرایطی است که ما ابزار تحلیل خود را به عقل بشری منحصر کنیم. در این شرایط طبیعی است که تحلیل برآمده از عقل خویش را به تناسب زمان دسته‌بندی کنیم. اما اگر به منابع فراعقلی مانند وحی مقدس معتقد بوده و آنها را مورد استفاده قرار دهیم، دسته‌بندی مزبور مورد خلل واقع می‌شود. به عبارت دیگر، می‌توان با آگاهی از سنن الهی، وعده‌های موجود در قرآن کریم و تواریخی که ذکرشان رفته، در هر نسبت زمانی با یک پدیده سیاسی- اجتماعی، از یک تحلیل درست و موضع مشخص برخوردار بود.
با توجه به مباحث بالا، اگر بخواهیم از منظر صرف عقل بشری به انقلاب‌های اسلامی رخ‌داده در بلاد عربی بنگریم- همان‌طور که در اکثر تحلیلها، چنین اتفاقی می‌افتد و همین قضیه، پاشنه آشیل آنها می‌شود- باید عنوان کنیم که ما در نسبت با برخی از این انقلاب‌ها در موقعیت تحلیل پیشینی قرار داریم و در برخی دیگر، در وضعیت تحلیل میانی.
نسخه کامل PDF
