میثم عبداللهی
گیلان از مناطق پیشگام در جنبش‌های اسلامی معاصر است و حماسه‌های مختلفی در کارنامه مردم آن وجود دارد. یکی از آغازین حرکت‌های سیاسی مردم گیلان در دوران معاصر، فعالیت‌های اسلام‌خواهانه در نهضت مشروطیت است و زمانی که مشروطه به انحراف رفت، نهضت جنگل را برای اصلاح مشروطه، آفریدند.
جریانات مختلف فکری و سیاسی که در مشروطه گیلان وجود داشتند، هر کدام در کشور تأثیرات- مثبت یا منفی- زیادی داشتند. جریان مشروعه‌خواهی گیلان، در پیدایش این جریان در کشور نقش تعیین‌کننده داشت و گیلان تنها نقطه‌ای در کشور بود (در کنار تهران) که جریان مشروعه‌خواهی قوی‌ای بر آن حاکم بود و بخش زیادی از مشروطه گیلان، ذیل همین جریان، تعریف می‌شد. جریان مشروطه‌خواهی گیلان هم تأثیرات مهمی در کشور گذاشت که مهم‌ترین آنها فتح تهران و بیرون کردن محمدعلی‌شاه و اعاده مشروطه بود. جریان منورالفکری غرب‌پرست گیلان هم در به انحراف بردن مشروطه و ترور علمای گیلان و نابودی تلاش‌های علما در مسیر مشروطیت و تبدیل کردن مشروطه به ابزار سیطره استعمار انگلیس بر ملت ایران، نقش بارزی داشت.
درباره نقش مردم گیلان در جنبش مشروطیت، چنانچه شایسته بود، آثار فاخری وجود ندارد. کارهایی هم که تاکنون انجام شده، کاستی‌های فراوان دارد و خالی از اشکال نیست.
در این مقاله، از سبک تاریخ‌نگاری انگلیسی- که در رژیم پهلوی ترویج می‌شد- فاصله گرفته و تلاش شده تا با استفاده از اسناد دسته اول، خصوصاً کتاب‌ها و نشریاتی که در همان دوره نوشته شده، بهره برده شود. در استفاده از اسناد بیگانه هم سعی شده تا با مراجعه به سایر اسناد، کاستی‌های آن، تکمیل و راستی‌آزمایی شوند.
نخستین تلاش‌های مردم گیلان برای درخواست عدالتخانه با تحصن علما و مردم رشت در محرم ۱۳۲۴ق در مسجد خواهرامام(س) رشت و صدور بیانیه‌ای که حاصل درخواست‌های این عده است، از مسائلی است که تاکنون در کتاب‌های تاریخ مشروطه گیلان، به آن اشاره‌ای نشده است. بست‌نشینی عده‌ای از منورالفکران غرب‌پرست در کنسولگری انگلیس در رشت که عامل اصلی اولین جرقه‌های انحرافات در نهضت و تبدیل درخواست عدالتخانه، به مطالبه مشروطه و مجلس شورای ملی است از وقایع متأخر است که مورخان تاریخ مشروطه به غلط آن را نقطه آغاز القا می‌کنند.
فتوای آیت‌الله خُمامی مرجع دینی مردم گیلان در تأیید مشروطه و لزوم تسریع در انجام انتخابات مجلس شورای ملی و تأثیراتی که در گیلان داشت، برگزاری انتخابات اولین دوره مجلس شورای ملی، تشکیل اولین انجمن رشت و اختلافاتی که در مسیر تشکیل انجمن رشت به وجود آمد، تحصن عده‌ای از غرب‌پرستان در کنسولگری انگلیس در رشت، مرگ مظفرالدین‌شاه و جانشینی محمدعلی‌شاه و… از مسائلی است که بازخوانی آن در این مقالات ما را با حقیقت جریان مشروطه‌خواهی مردم گیلان و علل فراز و فرود آن آشنا می‌کند.
مقاله پیش روی، اولین بخش از سلسله مقالات بازخوانی نهضت عدالتخانه و جنبش مشروطه در گیلان است که به ما کمک می‌کند تا تلاش‌های استقلال‌طلبی و آزادیخواهی و اسلام‌گرایی ملت ایران را از زاویه منابع معتبر و اصیل دریابیم و از رمز و راز پیروزی‌ها و شکست‌های آن عبرت بگیریم.
