نقدى بر خاطرات اسدالله علم
دفتر مطالعات و تدوین تاریخ ایران
امیراسدالله علم در سال ۱۲۹۸ ش در بیرجند به دنیا آمد. پدرش، محمدابراهیم شوکت الملک علم، حاکم قائنات و سیستان و از وابستگان سیاست انگلستان بود که در کودتای ۱۲۹۹ رضاخان از حامیان وی به شمار می رفت. به همین سبب شوکت الملک در دوران پادشاهی رضاخان چند دوره وزارت پست و تلگراف و تلفن را بر عهده داشت.
اسدالله علم تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در زادگاهش گذرانید و اگرچه قصد داشت برای ادامه تحصیل در رشته کشاورزی به یکی از کشورهای اروپایی عزیمت کند، اما به دستور رضاشاه، تحصیلات عالی را در این رشته در دانشکده کشاورزی کرج (وابسته به دانشگاه تهران) پی گرفت. وی پیش از آغاز تحصیلات در پاییز سال ۱۳۱۸ به امر رضاشاه با ملک تاج قوام (دختر قوام الملک شیرازی) ازدواج کرد. علم در سال ۱۳۲۱ پس از اخذ مدرک لیسانس، همراه همسرش عازم بیرجند شد و تا هنگام مرگ پدرش در سوم آذر ۱۳۲۳ در همان جا ماند. در پی این واقعه، وی سرپرستی املاک وسیع خانوادگی شان در بیرجند و قائنات را به دیگری سپرد و راهی تهران گردید و در اواخر سال از سوی احمد قوام (نخست وزیر وقت) به عنوان فرماندار کل سیستان و بلوچستان منصوب و رهسپار زاهدان شد.
ورود به کابینه محمد ساعد در دی ماه ۱۳۲۸ به عنوان وزیر کشور مسئولیت بعدی علم در دستگاه دولتی بود که بیش از یک ماه طول نکشید و سپس در کابینه بعدی ساعد که در اسفندماه همین سال معرفی شد، به عنوان وزیر کشاورزی ظاهر گردید. وی همچنین در کابینه علی منصور (فروردین ۱۳۲۹) وزارت کشاورزی را بر عهده داشت و در کابینه سپهبد علی رزم آرا (تیر ۱۳۲۹) عهده دار وزارت کار شد. در پی اوج گیری نهضت ملی و ترور رزم آرا و سپس تشکیل کابینه دکتر محمد مصدق، علم از وزارت برکنار شد، اما به دلیل اعلام وفاداری به شاه، ضمن آنکه بیش از پیش به محمدرضا نزدیک گردید، در تیرماه ۱۳۳۱ از سوی او به سرپرستی املاک و مستغلات پهلوی گماشته شد.
در این هنگام به علت اقدامات و تحرکاتی در چارچوب حمایت از شاه، از سوی مصدق محترمانه به بیرجند تبعید شد و تا هنگام کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ در آن منطقه به سر برد. در پی سقوط دولت دکتر مصدق، علم به تهران بازگشت و مجدداً به سرپرستی املاک و مستغلات پهلوی منصوب گردید و البته در حلقه نزدیکترین یاران محمدرضا نیز درآمد. وی در کابینه حسین علاء که در پی برکناری زاهدی از نخست وزیری در فروردین ۱۳۳۴ تشکیل شده بود، به وزارت کشور منصوب شد و نقش مهمی را در وارد کردن اشخاص مورد نظر شاه به مجلس نوزدهم ایفا کرد. علم همچنین کلیه استانداران و فرمانداران را نیز از سرسپردگان به محمدرضا برگزید و لایحه تأسیس ساواک در همین زمان تهیه و تقدیم مجلس شد. با نخست وزیری دکتر منوچهر اقبال در فروردین ۱۳۳۶ ، علم از مسئولیت دولتی کناره گیری کرد، اما بلافاصله در چارچوب نمایش دموکراسی در کشور، رهبری حزب مردم را که به عنوان اقلیت در برابر حزب ملیون به رهبری دکتر اقبال تشکیل شده بود، برعهده گرفت که تا تابستان ۱۳۳۹ ادامه داشت. وی در تیرماه ۱۳۴۱ پس از استعفای علی امینی از نخست وزیری، به این سمت گمارده شد و در جریان قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ ، دستور آتش گشودن به روی تظاهرکنندگان را صادر کرد.
علم در ۱۷ اسفند همین سال از نخست وزیری استعفا و چند روز پس از آن به ریاست دانشگاه پهلوی شیراز منصوب شد. این مسئولیت حدود سه سال به طول کشید و سرانجام علم در آذرماه ۱۳۴۵ پس از برکناری حسین قدس نخعی از وزارت دربار، عهده دار این سمت گردید که تا مردادماه ۱۳۵۶ ، یعنی زمانی که وخامت حالش به دلیل پیشرفت بیماری سرطان خون و مؤثر واقع نشدن معالجات، امکان فعالیت را از او گرفت در این مسئولیت باقی ماند. اسدالله علم در ۲۴ فروردین ۱۳۵۷ در بیمارستانی در امریکا درگذشت و جنازه اش پس از انتقال به تهران، در مقبره خانوادگی در مشهد دفن گردید.
نسخه کامل PDF
