مقدمه‌ای بر یک جنبش بزرگ اجتماعی با اسناد جدیدی از این نهضت
مقدمه: دکتر مظفر نامدار
خاطرات و اسناد: حجت‌الاسلام والمسلمین محمدعلی انصاری اراکی
بارها شنیده‌ایم که ۱۵خرداد سال ۱۳۴۲ در تاریخ تحولات سیاسی- اجتماعی ایران نقطه عطف است. اگر چه عده‌ای تلاش می‌کنند با عادی‌سازی دگرگونی‌های این مقطع تاریخی، از تبیین نتایج آن پرهیز کرده و نقطه عطف بودن آن را برنتابند، اما مگر می‌توان اثرات یک جنبش اجتماعی فراگیر، مثل ۱۵خرداد را از تاریخ ایران حذف کرد؟!
۱۵خرداد در ظاهر یکی از حوادث معمولی در میان ده‌ها حوادثی بود که کشور ما در آن مقاطع بحرانی با آن دست به گریبان بود. هزاران نفر در این دوران دستگیر، زندانی، تبعید، شکنجه یا کشته شدند که دستگیری امام خمینی و زندانی، تبعید، شکنجه و شهادت یاران او هم یکی از آن هزاران بود. با این توصیف اگر به ۱۵خرداد به شکل یک رخداد اجتماعی نگاه کنیم، تفاوت چندانی با رخدادهای دیگر نخواهد داشت. اما چرا ۱۵خرداد نقطه عطف تاریخ تحولات دوران معاصر ایران شد؟! آنهایی که به دگرگونی‌های اجتماعی و نقش جنبش‌ها در این دگرگونی‌ها، به شکل یک رخداد نگاه می‌کنند و آن را برشی از برش‌های متفاوت تاریخ یک اندیشه یا یک ملت می‌دانند، نه تنها توجیهی برای نقطه عطف بودن پاره‌ای از جنبش‌ها در دست ندارند بلکه مهم‌ترین و قوی‌ترین دلیلی که می‌توانند ارایه دهند، عادی‌سازی چنین جنبش‌هایی در فرآیند توسعه یک جامعه عقب‌مانده است. از دیدگاه چنین تفکری (که یکی از رسمی‌‌ترین تفکرها در حوزه اندیشه‌های سیاسی غرب برای تحلیل جنبش‌های اجتماعی می‌باشد)، هر رخداد اجتماعی در شرایطی ظهور کرده و با از بین رفتن آن شرایط، تاریخ آن جنبش نیز به پایان خواهد رسید. بنابراین، جنبش‌های اجتماعی جریانات عادی در حوزه دگرگونی‌های جوامعی است که تمایل دارند از یک جامعه سنتی و عقب‌مانده به یک جامعه پیشرفته و توسعه‌یافته (جامعه مدرن) عبور نمایند. جنبش‌های اجتماعی عموماً برآمده از مقاومت نیروهای کهنه، تحول‌ناپذیر و طرفدار وضع موجود در مقابل نیروهای جدید، اصلاح‌طلب و خواستار دگرگونی وضع موجود است. با این توصیف خاستگاه اصلی و اساسی چنین جنبش‌هایی در جوامع توسعه نیافته است.
فصلنامه ۱۵خرداد برای آگاهی خوانندگان محترم از آن شرایط، بخشی از خاطرات، مباحث و نوشته‌های به جا مانده از دستگیری‌های وسیع روحانیت در زندان موقت شهربانی در بهار و تابستان سال ۱۳۴۲ را برای اولین بار منتشر می‌کند. این اسناد، نوشته‌هایی است که چند تن از روحانیون مبارز آن دوران از جمله آقایان شیخ محمد علی انصاری اراکی از تهران، سید مرتضی مرتضوی از شهر ری و شیخ محمد حسن بکایی از تبریز و سید جواد الیاسی از آبادان و تنی چند از روحانیون در دفاتر یادبودی که در زندان ترتیب داده بودند، ثبت کردند. این نوشته در نوع خود جالب و متنوع و نشان‌دهنده شرایط، افکار، آرمان‌ها و دیدگاه‌هایی است که در آن دوران جامعه مذهبی ایران با آن روبه‌رو بود.
همه آنهایی که بعد‌ها از ارکان رهبری‌های نهضت امام خمینی و انقلاب اسلامی در ایران شدند، به نوعی در زندان موقت شهربانی تهران در سال ۴۲ در کنار هم قرار گرفتند و بیش از همه به انتقال تجربیات و باور‌های خود از نهضت پرداختند. شخصیت‌های گران‌قدری چون شهید مرتضی مطهری، شهید هاشمی نژاد، شهید غفاری، شهید سعیدی، شیخ حسین لنکرانی، آیت‌الله مکارم شیرازی، حجت‌الاسلام فلسفی، شیخ مهدی کروبی، شیخ عباسعلی اسلامی، سید هادی خسروشاهی، شیخ یوسف ایروانی، شیخ صادق خلخالی و ده‌ها شخصیت مبارز و فقیه دیگر که انقلاب اسلامی به نوعی مرهون فداکاری‌ها و زحمات آنهاست.
این اسناد که در سال ۱۳۸۳ در دوبی از طریق آقای شیخ محمد علی انصاری اراکی در اختیار حجت‌الاسلام والمسلمین آقای دکتر سید حمید روحانی قرار گرفت، بخشی از ضمائم خاطرات ایشان از نهضت امام خمینی می‌باشد.
در پایان این مقدمه، برای آگاهی از فضای عمومی نگارش این نوشته‌ها در نهضت امام خمینی، بخشی از خاطرات آقای شیخ محمد علی انصاری اراکی که مربوط به همین دوران است را با اندکی تصرف به ضمیمه اسناد مربوطه منتشر می‌کنیم و از خداوند سعادت و سربلندی ملت ایران، تداوم انقلاب اسلامی و آرمان‌های امام خمینی را مسئلت داریم.
نسخه کامل PDF
