سهراب مقدمی شهیدانی
دانشنامه‌ها در جهان اندیشه، از جایگاه بالایی برخوردارند. پژوهشگران و عموم علاقه‌مندان به فراگیری دانش در یک موضوع خاص، نوعاً از دریچه دانشنامه‌ها وارد می‌شوند و در مراحل بعدی است که دانسته‌های خود را با استمداد از منابع متنوع دیگر، بسط می‌دهند. دقیقاً به واسطه همین جایگاه اثرگذار، تولید محتوای مقالات دانشنامه‌ای لزوماً می‌بایست در فرآیندی دقیق، علمی و ترجیحاً بی‌غلط، صورت پذیرد تا از اشتباهات ماندگار علمی جلوگیری گردد. طبعاً در صورتی که به هر دلیل، مطالب نادرست در مداخل دایره‌المعارفی مندرج شود، اشتباهات و تحریفات تاریخی در حجمی وسیع تکثیر و تثبیت خواهد شد. از این رو، خوانش انتقادی واکاوی علمی منشورات دانشنامه‌ای، امری ضروری و بایسته است.
در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی، جریان دایره‌المعارف‌نگاری نضج گرفت و همزمان چند دایره‌المعارف بزرگ تأسیس گردید. در این میان دو دایره‌المعارف از همه مشهورترند؛ دایره‌المعارف بزرگ اسلامی و دایره‌المعارف تشیع.
بررسی محتوایی مداخل مرتبط با «آیت‌الله سید مصطفی خمینی» در دو دایره‌المعارف مذکور، موضوع این نوشتار است. این موضوع از آن جهت اهمیت دارد که اگر به هر دلیل، از نقد و بررسی مستند منشورات تاریخی امتناع یا غفلت شود، زندگانی و شخصیت آیت‌الله سید مصطفی خمینی مورد تحریف واقع می‌شود و تصویری مخدوش و متناقض‌نما از ایشان در منظر مخاطبان و خصوصاً نسل‌های جوان، قرار خواهد گرفت. بی‌تردید یکی از کارویژه‌ها و رسالت‌های هر کنگره علمی، واکاوی علمی تولیدات پیشین و تلاش برای تکمیل و اصلاح آن است.
گفتنی آنکه، مطالب دانشنامه‌ای مرتبط با آیت‌الله سید مصطفی خمینی نوعاً در ذیل مدخل «امام خمینی» مورد بحث قرار گرفته و از این جهت، پیش از بررسی هر کدام از دو مدخل، مشخصات کلی دایره‌المعارف و مدخل اصلی ارایه می‌گردد.
مراعات اختصار موجب گردید که استدلال‌های تفصیلی حذف شود و آنچه می‌خوانید گزیده‌ای از اشکالات وارده بر مدخل‌های مورد نقد است. همچنین در خلال بحث، مطالب نادرست مندرج در سایر منابع تاریخ انقلاب اسلامی نیز، به تناسب موضوعی، مورد نقد قرار گرفته است. همچنین در برخی موارد، به برخی دقت‌های تحسین‌برانگیز نویسندگان اشاره کرده‌ایم.
خرده‌گیری و توجه به ظرایف و مسائلی که در نگاه اول چندان مهم به نظر نمی‌آیند، یکی از ویژگی‌های هر مقاله انتقادی است که در این نوشتار نیز بر آن تکیه داشته‌ایم. وانگهی، سیره عملی حضرت امام خمینی، بزرگترین عامل انگیزه‌بخش در این جهت بوده است چه اینکه ایشان در تذکرات مکتوب خود بر کتاب نهضت امام خمینی، بارها مسائل ظاهراً نه چندان مهم را مورد تأکید قرار داده‌اند تا آنچه در تاریخ منعکس می‌شود، عاری از هر اشتباه کوچک و بزرگ باشد.
ضمن تقدیر از تلاش‌های نگارندگان مدخل‌های مربوطه، لازم به یادآوری است که هدف از نقد و نظر فرارو، آن است که با تکیه بر منابع متقن و مستندات آرشیوهای معتبر، به نقض و ابرام برخی از گزاره‌های موجود در دو مدخل مورد نقد پرداخته شود. امید است نتیجه این نقد و نظر علمی، به هم‌افزایی و رفع نقایص موجود بی‌انجامد.
نسخه کامل PDF
